TONGUÇ İLKOKULU

TONGUÇ İLKOKULU

1920’de Cumhuriyetin ilanından hemen sonra genç ve idealist Milli Eğitim Bakanı Mustafa Necati ile başlayan aydınlanma ve eğitim hamleleri Atatürk’ün vefatıyla yeni bir hız kazanmışsa da 1945’lerden sonra başlayan siyasi bunalımların içinde giderek maalesef ivmesini yitirdi. 

Cumhuriyet döneminin cefakar ve fedakar maarif ordusu bu süreçte yurt sathında aydınlanmanın meşalesini her şartta ayakta tutmaya çalışmışlardır. 1939’da bakan olan yetkin bir kültür ve eğitim adamı olan Hasan Ali Yücel, kendisi de katkıda bulunarak, 1940’da Köy Enstitüleri Yasasının çıkmasını sağladı ve işin başındaki eğitimci Tonguç’u yetkilerle donatarak çalışmalara hız verdi. “Köye yarayışlı öğretmen yetiştirmeyi amaçlayan” bu yasanın ve 1942’de çıkarılan “Köy Okulları ve Köy Enstitüleri Teşkilat Yasası” nın hayata geçirilmesiyle köyde eğitime, öğretmen yetiştirme ve istihdamına da önemli bir açılım getirildi.                                                                                                                        

Mustafa Necati (1897-1929)

1940 yılında dünyanın büyük bir bölümü savaşa tutuşmuşken, Türkiye’de eğitim yoluyla geriliğe karşı açılacak bir savaş için “İlköğretim Seferberliği” nin hazırlıkları yapılıyordu. 1942 yılında başlayan ilköğretim seferberliği hazırlıkları ve sonrasında 1943 de çıkan Köy Enstitüsü kanununun devamı niteliğinde Bakanlar Kurulu kararı ile 1945 yılından 1954 yılına kadar sürecek bir ilköğretim seferberlik planı yapıldı. Bu dönemde Hasan Ali Yücel Milli Eğitim Bakanı, İsmail Hakkı Tonguç ise İlköğretim Genel Müdürüydü.

II. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’nin de siyasal yaşamında köklü değişiklikler başladı. 1946 seçimlerinden sonra muhafazakarların da etkisi altında maalesef Hasan Ali Yücel bakanlıktan alındı ve ardından Tonguç da pasif bir göreve atandı. Türkiye o dönemde çok partili döneme geçti.  1947 yılından sonra da zaten Köy Enstitüleri için de olumsuz dönem başlamış ve bu süreç 1954 de Köy Enstitülerin kapanmasına kadar devam etmiştir.

Hasan Ali Yücel ve İsmail Hakkı Tonguç bir Köy Enstitüsünde

1945 lerde başlayan işte bu ilköğretim seferberliğinin etkisiyle Balıkesir’in şirin ilçesi Gömeç’de şimdiki Yaya mahallesinde yöre halkı kendi imkanları ile bir ilkokul yaptılar. Okula daha sonraları Savaştepe Köy Enstitüsünden yetişen genç bir öğretmen geldi ve bu köy okulunda öğretmenlik yaparak çağdaş ve aydınlık gençler yetiştirdi.

Aydınlık düşünceyle donanmış bucak halkının kendi yaptıkları okuldan çağdaş, uygar, aydın, ilerici çocukların yetişmesi Gömeç’li aileleri çok memnun etti. Mütevazi tek katlı okulun aile birliği, okullarına “Tonguç İlkokulu” adı verilmesini teklif ederler.

1961 yılında bucağın ilerici genci Nuri Bozyel’in de desteğiyle bu şirin okula “Tonguç İlkokulu” adının konmasına karar verilir.

1963 yılında Gömeç’li bir çiftçi ailesinin aydın ve ilerici oğlu Nuri Bozyel, daha 26 yaşındayken Gömeç Belediye başkanı olur. Başkan olduktan hemen sonra Nuri Bozyel  Gömeç’in merkezi ile Yaya mahallesini birleştiren ana caddeye de “Hasan Ali Yücel Caddesi” adını verdirir.

Gömeç’in efsane Belediye Başkanı 1963-1977 yılları arasında iki dönem görev yapar. Görev süresi boyunca hem Gömeç’e hem Ayvalık’a hem de Balıkesir ölçeğinde yöresine büyük katkıları ve yararlılıkları dokunur.

Nuri Bozyel 1977 de Balıkesir milletvekili olarak Meclise girer. 1980 darbesine kadar mecliste aktif olarak çalışan Bozyel 1984 yılında kalbine yenilir ve cenazesi doğup büyüdüğü ve büyük hizmetler verdiği Gömeç’e defnedilir.

Değerli aydın Nuri Bozyel’in 1960’larda Tonguç ve Yücel’e yaptığı bu kadirşinaslık maalesef bir süre sonra muhalif kesimlerde karşılığını bulur. 1965 yılı genel seçimlerinde Adalet Partisinin, “anti-komünizm sloganlarına dayanan” yoğun seçim kampanyası ve sonrasındaki uygulamalar hem mecliste hem de Balıkesir ölçeğinde Köy Enstitüleri karşıtlığı kampanyasına dönüşür.  

     

Nuri Bozyel (1938-1984)

1965 yılı Nisan ayında TBMM de yapılan oturumda Adalet Partisi Balıkesir milletvekili Osman Cihat Turgut “Son günlerde inkişaf gösteren sol cereyanlar” başlığı ile gündem dışı söz alarak;

“Balıkesir'e bağlı bir ilçe olan Burhaniye'nin Gömeç bucağında inşa edilen yeni bir okula “Tonguç İlkokulu” adının kimler tarafından verilip vaftiz edildiğini Hükümetten sormak isterim. Köylülerin okullarına Atatürk adının verilmesini ısrarla istemelerine karşı yetkililerce verilen Tonguç adı nereden gelmektedir? Kimdir bu millî kahraman? , Sayın Hükümetten bütün imkânları ile halkı uyarmasını, hazırlıklı bulundurmasını “Atatürk'ün komünizm nerede görülürse ezilmeli” vasiyetini yerine getirmesini bütün samimiyetimle istirham ediyorum.”

diyerek Tonguç karşıtlığının ve verilen isimlerin değiştirilmesi sürecinin işaretini vermiştir.

Nisan ayındaki bu meclis konuşmasının hemen ardından 1965 yılının Aralık ayında Balıkesir İl Genel Meclisinde yapılan bir oturumda Tonguç isminin değişikliği gündeme getirilmiş ve bu değişikliğin Milli Eğitim Bakanlığına onay için bildirilmesine karar verilmiştir.

1966 yılının ilk günlerinde göreve gelen Adalet Partili Milli Eğitim Bakanlığı yöneticileri isim değişikliğini onaylamakta gecikmez ve okulun adını “Tonguç İlkokulu” yerine “İlkkurşun İlkokulu” olarak değiştirdiler.

Günümüzde bu okul yeni binasında “İlkkurşun Anaokulu” olarak işlev görmekte.

Eğitimci, yazar Mehmet Başaran “Kuşatılmış Yaşam-Dersliğim Zeytin Ülkesi” anı kitabından 1950 sonrasında DP’nin sıcak döneminde bir müddet Edremit, Havran ve Gömeç’te öğretmenlik ve gezici başöğretmenlik yaptığını anımsamaktayız. Bu dönemde de iktidarın süregelen baskılarına maruz kalan Başaran bu isim değişikliğine olan tepkisini Mayıs 1966 da İMECE dergisinde yazdığı yazısında;

 “Evet Tonguç, gericiliğin, sömürücülüğün, halk düşmanlığının alnına sıkılan kurşundur. Yücel bu kutsal savaşın Mehmetçiğidir. Adlarına böylesine «alerji» duyulması bundandır.

Bakanlık bir ulusu ulus yapmağa çalışan, dünya önünde alnını ağartan değerlere karşı girişilen bu «milli eğitim» e aykırı hareketi belki de Balıkesir İl Genel Meclisinin şerefini düşünerek onaylayacaktır. Alınan kararı, alanlar da, onaylayanlar da tarihin ağır yargısından kurtulamayacaklardır.”  diye kaleme alacaktır.                                                                                                                                                                             

1966 yılının ilk günlerinde Tonguç İlkokulunun adının değiştirilmesine bir tepki de İzmir Öğretmenler Sendikası-TÖS’den gelmiş ve devrin başbakanı Süleyman Demirel’e gönderdikleri telgrafta;

“Bir arsa bağışlayanların bile isimlerinin okullara verildiği bir devirde 20 bin öğretmenin yetiştiği Köy Enstitülerini kuran, binlerce köylümüzün öğretmene ve okula kavuşmasını sağlayan İsmail Hakkı Tonguç’un adının bir kadirşinaslık örneği olarak verildiği okuldan kaldırılmasına müsaade etmemenizi saygıyla dileriz.”

diyerek değişikliğin geri alınmasını istemişlerse de bu konuda olumlu bir gelişme sağlanamamıştı.

Aynı günlerde Balıkesir Öğretmen Derneği de yayınladığı bildiride;

“Yücel, sadece klasiklerin dilimize kazandırılmasında bile gördüğü görevle Türk eğitim tarihine geçecek yüce değerlerimizden biridir. Tonguç ise uluslararası pedagoji ansiklopedisinde yer almış tek Türk eğitimcisidir. Bu bakımdan Yücel ve Tonguç isimlerinin değiştirilmesini Balıkesir’in eğitim tarihine geçecek kara bir leke olarak niteliyoruz.” 

diyerek eğitimci önderleri Tonguç ve Yücel özelinde olay hakkındaki haklı mesleki hassasiyetlerini dile getirmişlerdir.

Eğitimci anne babanın oğlu ve bu yıl 100. doğum yılında andığımız ozan, yazar, aydınlanmacı, çocuk hekimi Ceyhun Atuf Kansu da bu elim olay üzerine sıcağı sıcağına o günlerde kaleme aldığı “Tonguç İlkokulu” şiirinde Balıkesir-Gömeç köylülerine kutsal bir görevi yeniden üstlenmelerini önermektedir.

Ceyhun Atuf Kansu (1919-1978)

TONGUÇ İLKOKULU

Ben olsam, Gömeç köylüleri, ben olsam yerinizde

Ak kireç, kavak dalı, yepyeni

Bir okul yapıp verirdim Tonguç adını

Bu güzel güç vardır ellerinizde.

Balıkçılar Edremit körfezinde                                                    

Zeytin ırgatları, bağ belleyenler                                                           

Sizin adınızdı o, köylü adı

Kazıyıp silseniz de, bilmeseniz de.

Onlar olacak, bir gün gelecek,

Ayçiçeği kızlar ve oğlanlar

Nerde bir gökyüzü görürlerse

Boşluğa adını yazanlar onlar olacak.

Güneyde en güzel harmanda

Işımış buğdaya adını verecekler

Yaprak dökmez ağaçlara adını verecekler

İnebolu’ya doğru bir ormanda.

Milyonlarca çocuk Muş’tan Bingöl’lerden,

Yürüyüp gelecekler üniversiteye

Onun adını söyleye söyleye

Okullarda ve alfabelerde anısı güllerden.

Zeytin gölgesinden merhaba

Halk sevgisi, barış dalı

Ve eğitimin koca çınarı

Pırıl pırıl Tonguç baba!

                         

İmece Sayı 58, 1966

                                             

1960’lı yıllarda yaşanan bu olayların izlerini yıllardır yazlarımı geçirdiğim Gömeç’te tekrar tekrar aradım. Gömeç okullarını tek tek dolaştım. Maalesef son 5 yıldır kentsel dönüşüm ve yık yap rüzgarı Gömeç’in yerel mimari dokusunu ve kültürel birikimini tamamen önüne katmış ve ilçeyi yöresel özelliklerinden ve kişiliğinden çok uzaklara götürmekte.

İlçe ise bugünlerde tamamen yap-sat’çı müteahhit apartmanlarına teslim olmuş durumda. 

Eski Gömeç’ten 

Yeni Gömeç’e

Gömeç’te Tonguç İlkolulu şimdi  İlkkurşun Anaokulu

Bu hoyrat yıkımlar içinde ne yazık ki Tonguç İlkokulu da artık yok, maalesef o da yıkılmış. Yerine birkaç yıl önce yeni yapılan “İlkkurşun Anaokulu” çocuklara yuva olmuş. Hasan Ali Yücel caddesinin de ismi Atatürk caddesi olarak değişmiş.                                         

Merhum başkan Nuri Bozyel’in çabaları ile verilen Tonguç ve Yücel isimlerine uzun yıllardır Gömeç’te rastlamak artık mümkün değil.

Ama bütün bunlardan daha acı olanı ise geçmiş yıllarda bu şirin ilçenin şehir parkına efsane başkan hatırasına yapılan “Nuri Bozyel Kültür Evi” adının da aynı kaderi paylaşmış olması

Gömeç’te adı değiştirilen Kültür Merkezi

“Nuri Bozyel Kültür Evi” de son 2014 yerel seçimlerden sonra, yıllar geçse de içimizden bir türlü atamadığımız kadim isim levhası değiştirme hastalığına tutulmuş ve iktidar partisinin Balıkesir milletvekiline ithafen adı “İsmail Özgün Kültür Merkezi” olarak değiştirilmiş…
                                                                                               
Metin Atuf KANSU-Şubat 2019




TEŞEKKÜR NOTU:

Gömeç'te Nuri Bozyel Kültür Merkezi (2019)

Bu yazıyı yazdığım bir ay sonra yapılan 2019 Mart  yerel seçimlerinde Gömeç halkı yıllar sonra tekrar aydınlık ve cumhuriyete bağlı yöneticilerini seçmiş ve M.İrem Himam  belediye başkanı olarak Sn.Nuri Bozyel adına yapılan Kültür Merkezini ait olduğu isme iade etmiştir. 

Teşekkürler Sn.Başkan..